تاریخچه مس در ایران و جهان

• ۲۶ آذر ۱۴۰۱
• اخبار و مقالات

مس؛ فلزی باستانی و ارزشمند

مس، فلزی قرمز رنگ است، که به صورت جامد و خالص در طبیعت یافت می‌شود و به راحتی به اشکال مختلف از جمله مفتول مس قابل تبدیل است. این عنصر در جدول تناوبی با نماد شیمیایی Cu و عدد اتمی ۲۹ نمایش داده ‌می‌شود. در دوران باستان، قبرس اولین کشوری بود که از معادن مس خود بهره‌برداری کرد و به همین علت نام این کشور روی این عنصر گذاشته شد (Metal of Cyprus)، البته این نام به علت طولانی بودن دوام زیادی نداشت و پس از چند سال به Cuprum تغییر پیدا کرد. 

تاریخچه مس در جهان

مس در ده هزار سال پیش، عنصری شناخته شده در میان تمدن‌های اصیل بوده است. یک گردن‌بند مسی که متلق به ۸۷۰۰ سال پیش از میلاد است در عراق کنونی پیدا شده که نشان‌دهنده آگاهی مردم از مس و کاربردهای آن است. همچنین نشانه‌هایی مبنی بر ذوب مس تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد نیز وجود دارد اما زمان استفاده از آلیاژ مس و ترکیب آن با سایر عناصر به ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد که طلا یافت شد.

مصنوعات مسی و برنزی که از شهرهای سومری و مصنوعات مصری که از مس و آلیاژ آن با قلع یافت شده تقریباً متعلق به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد هستند. در یکی از اهرام، یک سامانه لوله‌کشی با مس پیدا شده که مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش است. مصریان دریافته بودند که افزودن مقدار کمی قلع، قالب‌گیری مس را آسان‌تر می‌کند، بنابراین آلیاژهای برنزی که در مصر کشف می‌شوند تقریباً قدمتی همانند مس دارند.

تاریخچه مس در ایران

پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح مردم ایران بر اثر تغییرات اقلیمی از فلات‌ها به زندگی در دشت‌ها روی آوردند. در آن‌ زمان ایرانیان نسبت به ادوار ماقبل خود پیشرفت بیشتری کرده بودند. آن‌ها به سفالگری و ساختن اشیاء با گل می‌پرداختند و با قراردادن آن‌ها در آتش آثار زیبایی خلق می‌کردند. مردم در آن زمان پس از استفاده مکرر از ظروف سفالین به نکاتی پی بردند که برایشان بسیار جالب بود، آن‌ها دیده بودند که ظروف سفالی به علت ضرب‌خوردگی یا افتادن از ارتفاع نمی‌شکند یا مشاهده کرده ‌بودند که بعضی از ظروف پس از گداخته‌شدن در آتش، مایعاتی را از خود برجای می‌گذارند که پس از سردشدن، بسیار محکم و مقاوم می‌شوند. این مایع را مردم، مس نام‌گذاری کردند. پس از این کشف بزرگ، مس جایگاهی ویژه در بین ایرانیان پیدا کرد به طوری که در ساخت ابزارآلات کشاورزی و جنگی، یا حتی برای ساخت ظروف غذا و ... از آن استفاده می‌کردند.

• مس در دوران تمدن عیلام

تمدن عیلام یکی از اولین تمدن‌های قدرتمند در ایران بود که از منابع مسی بهره‌برداری گسترده‌ای انجام داد. در دوران عیلام، مس علاوه بر استفاده در ابزارسازی، در ساخت جواهرات و زیورآلات نیز کاربرد داشت. این دوره را می‌توان نقطه عطفی در استفاده از مس برای مقاصد هنری دانست.

• استخراج مس در دوران هخامنشی

دوران هخامنشیان را می‌توان یکی از درخشان‌ترین دوره‌های استفاده از مس در ایران دانست. هخامنشیان با توسعه معادن مس و به‌کارگیری روش‌های پیشرفته‌تر استخراج، از این فلز در ساخت سلاح‌ها، ابزارهای کشاورزی، و تزئینات معماری استفاده می‌کردند. همچنین، بخشی از اقتصاد این امپراتوری بر پایه صادرات مس به دیگر مناطق بود.

• نقش مس در دوران ساسانی

در دوران ساسانی، معادن مس ایران به اوج بهره‌برداری رسیدند. ساسانیان از مس در ساخت سکه‌ها، ابزارهای پزشکی و ظروف خانگی استفاده می‌کردند. در این دوره، تکنولوژی‌های نوینی برای ذوب و شکل‌دهی مس به کار گرفته شد که نشان‌دهنده دانش پیشرفته ایرانیان در زمینه متالورژی است.

مزایا و کاربردهای مس

- این فلز را بیشتر به صورت خالص استفاده می‌کنند اما زمانی که سختی بیشتری نیاز باشد، از آلیاژی چون برنج استفاده می‌کنند.

- در حدود دو قرن، از رنگ‌های حاوی این فلز برای بدنه قایق‌ها استفاده می‌شد تا رشد گیاهان و جانوران دریایی روی بدنه این قایق‌ها کنترل شود.

 - مقدار کمی از این فلز را در کشاورزی برای آفت‌کشی و تامین مواد مغذی خاک به کار می‌گیرند. با وجود اینکه با این فلز می‌توان ماشین‌کاری انجام داد اما از آلیاژهای آن به دلیل خاصیت بیشتر در این خصوص استفاده می‌کنند.

- طبق تحقیقات باکتری‌ها مدت زمان کمی را روی سطح مس زنده می‌مانند و این یکی از دلایل اصلی ساختن سازهای برنجی با آلیاژهای این فلز است زیرا با وجود اینکه این سازها همواره با رطوبت دهان در تماس هستند اما جنس مواد تشکیل‌دهنده آن‌ها‌ نمی‌تواند محل مناسبی برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها باشد.

- لازم به ذکر است که در تولید سکه‌های ۱۰ تا ۵۰ سنتی از ۸۹ درصد مس به همراه آلومینیوم، روی و قلع استفاده شده‌ است.

- در دوران باستان،‌ از مس به عنوان فلزی بادوام،‌ مقاوم در برابر خوردگی و ضدآب استفاده می‌شده است.

- در بسیاری از سازه‌های قدیمی می‌توان ردی از این فلز پیدا کرد. رنگ سبز حاصل از پتینه‌کاری از مدت‌ها پیش نزد معماران جایگاه ویژه داشته است. در حقیقت، لایه نهایی در پتینه‌کاری، لایه‌ای به شدت مقاوم در برابر خوردگی شناخته می‌شود که از لایه‌های زیرین خود به خوبی حفاظت می‌کند.

- با وجود رقابت بین مواد مختلف، همچنان از این فلز به عنوان هادی الکتریسیته بهره می‌گیرند. البته این مورد در خصوص خطوط انتقال هوایی صدق نمی‌کند چرا که در آن‌ها از آلومینیوم استفاده می‌شود و سیم های مسی در ژنراتورهای برق، خطوط توزیع و انتقال و بسیاری از مدارهای الکترونیکی دیگر کاربرد دارند.

همانطور که در بالا به آن اشاره شد، بیش از نیمی از مس استخراج شده برای تولید انواع سیم های مسی و کابل‌های برق به مصرف می‌رسد. از این فلز به دلیل قابلیت رسانایی بالا، در مدارهای مجتمع و بردهای مدارچاپی استفاده می‌شود و همچنین، در هیت‌سینک‌ها (Heat Sinks) و مبدل‌های حرارتی به دلیل قدرت انتقال حرارت بالا کاربرد دارد. آهن‌رباهای الکتریکی، لامپ‌های خلاء، لامپ‌های اشعه کاتدی همگی از این فلز استفاده می‌کنند.

انقلاب صنعتی و تأثیر آن بر صنعت مس در ایران

با ورود انقلاب صنعتی به ایران، روش‌های استخراج و فرآوری مس تحول چشمگیری پیدا کرد و این فلز بیش از گذشته به‌عنوان یکی از مواد اولیه حیاتی در صنایع مختلف شناخته شد. در این دوره، معادن مس با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های مدرن و ماشین‌آلات پیشرفته به‌صورت گسترده‌تری استخراج شدند که منجر به افزایش تولید و کاهش هزینه‌ها شد. مس به دلیل هدایت الکتریکی بالا، به ماده‌ای ضروری در تولید سیم‌ها و کابل‌های برق تبدیل شد و نقش مهمی در توسعه زیرساخت‌های الکتریکی ایفا کرد. مس در ساخت و ساز نیز برای ساخت لوله‌ها، سیستم‌های گرمایشی و سقف‌های مقاوم استفاده شد. علاوه بر این، مس در صنعت حمل‌ونقل، در تولید قطعات خودروها، کشتی‌ها و حتی هواپیماها به‌کار رفت. این فلز در صنایع شیمیایی نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد و در ساخت تجهیزات مقاوم در برابر خوردگی و واکنش‌های شیمیایی مورد استفاده قرار گرفت. همچنین، با توسعه صنایع خانگی، مس به ماده اصلی در تولید لوازمی مانند ظروف آشپزخانه و تجهیزات گرمایشی تبدیل شد. این تحولات، مس را به یکی از ارکان اصلی توسعه صنعتی ایران در این دوره تبدیل کرد و کاربردهای متنوع آن در صنایع مختلف، نقش اساسی آن را در پیشرفت فناوری و اقتصاد کشور نشان داد.

چرا مس ایران در جهان شهرت دارد؟

ایران به دلیل برخورداری از معادن غنی مس و کیفیت بالای این فلز، در جهان شناخته شده است. چند ویژگی مهم مس ایران عبارت‌اند از:

• خلوص بالا: مس استخراج‌شده از معادن ایران به دلیل کیفیت بالا در بازارهای جهانی رقابت می‌کند.
• منابع گسترده: ایران دارای ذخایر گسترده‌ای از مس است که تا دهه‌ها می‌تواند پاسخگوی نیاز داخلی و صادرات باشد.
• تاریخچه طولانی: تاریخچه استفاده از مس در ایران، این کشور را به یکی از مراکز اصلی تولید و فرآوری مس در جهان تبدیل کرده است.

منابع تامین مس در دنیا

جالب است بدانید ۳۳ درصد از مسی که در دنیا تولید می‌شود، حاصل بازیافت این فلز است! سهم اروپا در تامین مس بازیافت‌شده در دنیا ۴۷ درصد و سهم آمریکا ۳۱ درصد است و باقی آن توسط ضایعات کارخانه‌ها، لوله‌های فرسوده و سیم‌های مسی به دست می‌آید.